Қазіргі жаһандану және ақпараттық кеңістіктің ұлғаю кезеңінде ұлттық бірегейлікті сақтай отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарды жаңғырту мәселесі әлемдік деңгейде өзекті сипатқа ие болуда. Бұл үрдіс Қазақстан қоғамына да тән. Себебі қоғамдық санадағы трансформация, өмір салтының өзгеруі және құндылықтар жүйесінің қайта қалыптасуы барысында руханияттың орны ерекше айқындалады. Осы тұрғыда ислам діні тарихи, мәдени және әлеуметтік-рухани фактор ретінде маңызды рөл атқарады.
Ислам – тек сенім жүйесі ғана емес, ол тұтас өркениеттік құндылықтарды қамтитын дүниетанымдық жүйе. Қазақ даласына исламның таралуы рухани мәдениеттің, адамгершілік нормалардың және әлеуметтік жауапкершілік ұстанымдарының орнығуына тікелей ықпал етті. Ислам тағылымдары халықтың дүниетанымымен табиғи үйлесім тауып, дәстүрлі моральдық қағидалармен астаса дамыды. Соның нәтижесінде «имандылық», «ар-намыс», «обал-сауап», «тәубе», «қайырымдылық» сияқты ұғымдар ұлттық дүниетанымның ажырамас бөлігіне айналды.
Тәуелсіздік жылдарынан кейін Қазақстанда дін саласына қатысты саясаттың ырықтандырылуы нәтижесінде рухани кеңістіктің жаңғыруына кең мүмкіндік туды. Жаңа мешіттер мен діни білім беру мекемелерінің ашылуы, исламтану бағытындағы ғылыми зерттеулердің жандана түсуі, халықтың діни сауаттылық деңгейінің артуы – осы жаңғырудың айқын көрінісі. Мұндай өзгерістер қоғамдағы рухани сұраныстың артып келе жатқанын және дәстүрлі дінге деген қызығушылықтың нығайғанын көрсетеді.
Ислам тағылымының орталық құндылықтарының бірі – адамгершілік тәрбиесі. Құран мен хадистерде әділет, мейірім, сабыр, адалдық, кешірімділік, жауапкершілік сияқты принциптер басым сипатта көрініс табады. Бұл құндылықтар қазіргі қоғамда адамаралық қарым-қатынастардың үйлесімді дамуына, әлеуметтік әділеттіліктің орнығуына және азаматтардың ішкі мәдениетінің қалыптасуына ықпал етеді. Аталған ұстанымдар бүгінгі таңда қоғамның моральдық негізін күшейтетін маңызды фактор ретінде бағалануы тиіс.
Отбасы институтының нығаюында да исламдық құндылықтардың маңызы ерекше. Исламда отбасы – қоғамның іргетасы ретінде қарастырылады. Ата-ананың мәртебесі, ұрпақ тәрбиесі, ерлі-зайыптылар арасындағы жауапкершілік – бәрі де нақты діни-нормативтік шеңберде айқындалған. Қазіргі кезеңде отбасылық құндылықтардың әлсіреуі мен тәрбиелік дағдарыстар жиілеп отырған жағдайда, исламдағы отбасылық этика тұрақты әрі берік әлеуметтік модель ретінде ғылыми тұрғыдан зерделеуді қажет етеді.
Сонымен қатар ислам ілімі ғылым мен білімге ерекше мән береді. Құранның алғашқы түскен аяты «Оқы!» деген әмірмен басталуы – білімнің ислам өркениетіндегі орнын айқындайтын маңызды дәлел. Бұл қағида қазіргі Қазақстандағы білім алу, рухани және интеллектуалдық дамуға ұмтылу идеясымен толық үйлеседі. Білім мен сенімді үйлестіре алған тұлға ғана толыққанды әрі саналы азамат ретінде қоғам дамуына үлес қоса алады.
Қазақстан – көпэтносты және көпконфессиялы мемлекет. Осы тұрғыда исламдағы төзімділік, өзге сенім иелеріне құрметпен қарау, әділдік пен бейбітшілікке ұмтылу қағидалары конфессияаралық келісімді нығайта түсетін рухани негіз қызметін атқара алады. Дәстүрлі ислам үлгісі – экстремистік және радикалды идеологияларға қарсы тұратын маңызды иммунитет қалыптастырады. Бұл мәселе қазіргі таңда діни қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ерекше өзектілікке ие.
Қорытындылай келгенде, Қазақстан қоғамындағы рухани құндылықтардың жаңғыру үдерісінде ислам тағылымы аса маңызды мәдени-рухани ресурс ретінде бағаланады. Ол ұлттық дүниетанымды сақтау мен жаңғыртуға, қоғамдық тұрақтылықты сақтауға, моральдық жауапкершілікті арттыруға және рухани кемел тұлға қалыптастыруға ықпал ететін қуатты фактор. Сондықтан ислам мұрасын ғылыми тұрғыдан жүйелі зерттеу және оны қоғам игілігіне тиімді пайдалану – қазіргі кезеңнің өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.
Рухани жаңғыру – тек материалдық емес, ең алдымен саналық және құндылықтық өзгеріс. Ал бұл өзгерістің терең қайнар көздерінің бірі – ислам өркениетінің тағылымдары екендігі сөзсіз.
Автор:
Р.А. Жамал- «7M02205 – Исламтану» мамандығының магистранты, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Бегалинова К.К. – профессор, философия ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ